Autonomiczny układ nerwowy i układ współczulny

Nerwy odśrodkowe, biegnące od ośrodkowego układu nerwowego do mechanizmów reagujących (efektorów), można podzielić na dwie grupy: nerwy biegnące do mięśni prążkowanych oraz nerwy biegnące do mięśni gładkich i gruczołów. Nerwy, idące do mięśni prążkowanych, zalicza się zwykłe do ośrodkowego układu nerwowego, podczas gdy nerwy idące do mięśni gładkich i gruczołów grupuje się razem jako tworzące autonomiczny (wegetatywny) układ nerwowy. Anatomiczną podstawę tego rozróżnienia stanowi fakt, że włókna nerwowe układu autonomicznego w drodze do mięśnia lub gruczołu mają zawsze połączenie z innym neuronem (tj. synapsę) na zewnątrz mózgu lub rdzenia kręgowego, podczas gdy w nerwach biegnących do mięśni prążkowanych nie występują takie zewnętrzne synapsy. Autonomiczny układ nerwowy zawdzięcza swoją nazwę temu, że reguluje wiele procesów „autonomicznych”, czyli „samoregulujących się”, takich jak trawienie czy krążenie krwi, które zachodzą nawet we śnie lub w omdleniu.

Układ autonomiczny dzieli się z kolei na dwie części, których działanie jest często antagonistyczne, a mianowicie na układ sympatyczny (współczulny) i parasympatyczny (przywspółczulny).

Po obu stronach rdzenia kręgowego, ściśle z nim związane za pośrednictwem nerwów kręgowych, leżą łańcuchy złożone z włókien nerwowych i skupisk ciał komórkowych (zwoje nerwowe), z których rozchodzą się włókna do różnych organów wewnętrznych. Noszą one nazwę łańcuchów sympatycznych. Włókna idące od rdzenia kręgowego do łańcucha sympatycznego wychodzą z piersiowej i lędźwiowej części rdzenia, leżących pomiędzy szyją a częścią' krzyżową. Wszystkie te włókna, i zwoje tworzą razem układ sympatyczny, który stanowi część układu autonomicznego (ryc. 2-15).

Układ sympatyczny działa przeważnie jako całość. W podnieceniu emocjonalnym przyspiesza pracę serca i rozszerza naczynia krwionośne mięśni i serca, zwężając jednocześnie naczynia skóry i narządów trawiennych: działanie jego wywołuje również pocenie się i wydzielanie adrenaliny. Reakcje organizmu występujące pod wpływem adrenaliny (patrz s. 61) i wskutek działania układu sympatycznego są w istocie bardzo do siebie podobne: te chemiczne i nerwowe procesy współdziałają ze sobą w przypadku silnej emocji.