Interpretacje rozwojowe i sytuacyjne

Poprzednio omawialiśmy punkt widzenia behawioryzmu, teorii S-R, psychologii postaci, teorii poznawczej oraz psychoanalizy, wspomnieliśmy także o modelach naukowych: wystarczy, aby czytelnik zaczynający studiować psychologię zaczął się zastanawiać, jak jeden psycholog może się porozumieć z drugim. Nie jest to jednak zbyt poważny problem, -zwłaszcza gdy uwaga jest zwrócona na rezultaty badań eksperymentalnych. Wówczas” psychologowie rozumieją się wzajemnie, niezależnie od tego, jakiego systemu interpretacji są zwolennikami. W książce tej zresztą będziemy jedynie w minimalnym stopniu opierać się na jakimś systemie, ponieważ w zasadzie zamierzamy powoływać się na konkretne, oparte na faktach zależności. W tych przypadkach, w7 których pewne fakty można wyjaśniać w różny sposób, a .szczególnie tam, gdzie te różnice w sposobie wyjaśniania są źródłem teoretycznie ważnych polemik, będziemy zapoznawać czytelnika ze stanowiskiem polemizujących stron, aby był on zorientowany w sprawach związanych z rozwojem psychologii.

Istnieją dwa sposoby wyjaśniania, do których będziemy odwoływać się na tyle często, że warto wspomnieć o nich już teraz. Jeden z nich jest rozwojowy, a drugi sytuacyjny. Sposób rozwojowy podkreśla znaczenie historycznych źródeł teraźniejszego zachowania, koncentrując się na indywidualnych doświadczeniach nabywanych w miarę tego, jak jednostka rośnie i uczy się. Ma on swoje początki w psychologii asocjacyjnej, która na ogół starała się wyjaśnić to, co zachodzi aktualnie za pomocą skojarzeń wytworzonych w przeszłości. Współczesna psychologia S-R ze względu na silny nacisk, jaki kładzie na uczenie się, jest również w bardzo silnym stopniu psychologią odwołującą się do rozwoju. Psychoanaliza podkreślająca znaczenie wczesnego dzieciństwa również faworyzuje ten rodzaj wyjaśnień.

Drugi sposób wyjaśniania zajmuje się powstawaniem i przebiegiem aktualnego zachowania stosownie do działających motywów i potrzeb, odbieranych bodźców oraz dostępnych możliwości działania. Teoria postaci i wywodzące się z niej formy teorii poznawczej dobitnie podkreślają znaczenie aktualnie istniejących „konfiguracji” jako wyznaczników zachowania, jednakże wszystkie kierunki psychologii, nie wyłączając teorii S-R i psychoanalizy, interesują się aktualnym zachowaniem w równym stopniu, co i śladami przeszłości. Sposoby rozwiązywania konfliktów przez jednostki muszą mieć związek zarówno z teraźniejszością, jak i z przeszłością, ponieważ tendencje konfliktowe występują aktualnie, mimo że ich początki mogą tkwić w przeszłości. Oba te sposoby wyjaśniania, rozwojowy i sytuacyjny, wiążą się ściśle ze sobą, ponieważ możliwości zdobyte w trakcie rozwoju są wykorzystywane w aktualnej sytuacji. W pewnych przypadkach dogodnie jest położyć nacisk na wyjaśnienia, które są w głównej mierze rozwojowe, a w innych przede wszystkim na wyjaśnienia odwołujące się do sytuacji aktualnej. Nie oznacza to bynajmniej, że jeden z tych sposobów wyklucza drugi.