Pamięć versus nawyk

Wszystkie dane naukowe dotyczące wspomnień odnoszą się także do nawyków i vice versa. W mowie potocznej słowa „nawyk” i „pamięć” odróżniane są od siebie, tak jakby nie dotyczyły tego samego rodzaju funkcji ludzkich. Zwykle słowo „pamięć” stosuje się w odniesieniu do przyswajania i przechowywania słów, symboli i świadomych doświadczeń, podczas gdy słowo „nawyk” używane jest do określenia czynności niewerbalnych. Faktycznie różnica ta jest raczej pozorna niż rzeczywista. Wiele umiejętności fizycznych zostało wyuczonych z pomocą wskazówek i instrukcji słownych – na przykład prowadzenie samochodu, maszynopisanie, gra w golfa – podczas gdy podstawą prawie wszystkich aktów zapamiętywania są ruchy mięśni: choćby tylko w obrębie aparatu wokalnego, jak w przypadku zdawania egzaminu, wołania do kogoś znajomego na ulicy lub składania zeznań w sądzie.

W mowie potocznej słowo „nawyk” zwykle odnosi się tylko do wyuczonych reakcji zewnętrznych, takich jak wiązanie sznurowadeł czy krawata, pisanie, maszynopisanie, prowadzenie samochodu, jedzenie i tak dalej. W technicznym języku psychologicznym słowo „nawyk” stosuje się także do ukrytych wzorów reakcji. Tak więc na przykład mowa wewnętrzna podczas cichego czytania i rozwiązywania zadań arytmetycznych „w głowie” ma charakter nawykowy. Istnieją także nawykowe reakcje emocjonalne, takie jak lęk przed owadami, wężami czy ciemnością, oraz nawykowe sposoby koncentracji uwagi i spostrzegania: jeden pasażer autobusu ogląda reklamy, inny spogląda na swoich sąsiadów. Postawy mają także charakter nawykowy: na przykład wtedy, kiedy człowiek pogardza ludźmi innej rasy, religii, narodowości czy klasy społecznej. Zjawisko uczenia się przenika wszystkie dziedziny psychologii. Nie można zrozumieć osobowości, rozwoju indywidualnego, myślenia czy pamięci bez zgłębienia procesu kształtowania się nawyków.

Powtórzmy raz jeszcze, że pojęcie nawyku nie zostało przeniesione do systemu pojęć psychologicznych bezpośrednio ze swego potocznego znaczenia jako jawnego i automatycznego zachowania, lecz raczej stworzone tak, żeby zawierało ukryte, świadome i spontaniczne doświadczenia. Z proceduralnego punktu widzenia – to znaczy w kategoriach tego, co się dzieje – wspomnienia powstają dokładnie tak samo jak nawyki motoryczne: nawyki myślowe kształtują się w taki sam sposób. Wszystko są to przykłady budowania układów bodziec-reakcja lub kształtowania nawyków: są to procesy znane jako uczenie się. Chcąc podać zbiory praw uczenia się i kształtowania nawyków, najpierw musimy przyjrzeć się zasadom uczenia się ludzi w ich czystej postaci.