Wolna wola a determinizm

Skoro pojęcie woli jest ponownie wprowadzane do psychologii, trzeba znów stawić czoło problemowi, „wolność czy determinizm”, niezależnie od tego, czy jest on już rozwiązany, czy nie. Według stanowiska deterministycznego przyczyną wszystkich zdarzeń są układy sił oddziałujące na struktury, tale jak ruchy słońca, gwdazd i planet nie są wynikiem jakiegoś kaprysu, lecz podlegają niezmiennym prawom powszechnej grawitacji. Chociaż przyczyny są bardzo złożone i nie w pełni poznawalne, zawsze możemy wykryć ciągi przyczynowe, co czyni teorię determinizmu prawdopodobną. Kiedy Jan „postanawia” kupić cygaro, a Robert „postanawia” nie palić, ich konkretne „postanowienia” zostały zdeterminowane znacznie wcześniej przez sposób ich wychowania – przez fakt, że ojciec Jana, z którym Jan się identyfikuje, pali. podczas gdy ojciec Roberta nie pali itd. Według zwolenników determinizmu ani Jan, ani Robert nie mógłby się zachować inaczej, niż się w rzeczywistości zachował. Z drugiej strony, zwolennik koncepcji wolnej woli sadzi, że ludzkie decyzje maja istotne znaczenie i że rzeczy miałyby sie inaczej, gdyby ludzka wola nie interweniowała w formie konkretnych postanowień. Jest to problem bardzo subtelny. Jednostka może być „czynnikiem” w biegu zdarzeń, choć niekoniecznie musi być „wolnym czynnikiem”. Na przykład. ktoś mógł przechodzić pod oknem w czasie, gdy wypadło przez nie małe dziecko i po prostu przez swą obecność w tym miejscu złagodzić upadek dziecka, a w konsekwencji uratować mu życie bez jakiejkolwiek inicjatywy ze swej strony Gdyby ktoś zobaczył dziecko wypadające z okna i podbiegł, aby je złapać, wykazałby wówczas niewątpliwie pewną inicjatywę: determinista jednak zapyta: „czy mógł on postąpić inaczej?”. Nie każdy oczywiście miałby taki refleks i działałby tak szybko, trzeba więc mu to zapisać na jego konto, lecz czy ów człowiek, jeśli uwzględnić wszystkie wpływy, które oddziaływały na niego aż do te.i chwili, mógł zrobić coś innego niż to, co zrobił? Czy jego „refleks” był tak samo zdeterminowany, jak jego „obecność” w danym czasie? Jest rzeczą całkiem jasną, że nigdy nie możemy dostać naukowej odpowiedzi na takie pytania i wiemy jedynie o tym, co on zrobił, a nie o tym, co mógł zrobić. Trudności związane z tym przykładem pokazują nam, w jaki sposób determinista może trwać na swym stanowisku, że wszystkie czyny są wynikiem gry sił w danym czasie, przy czym zamiary podmiotu nie mają na nie żadnego realnego wpływu: co więcej, jeśli nawet takié zamiary istnieją, są one również odbiciem gry nieuniknionych sił.