Myślenie drogą prób i błędów

Na podstawie obserwacji Morgana i eksperymentów Thomdike’a możemy dokonać ogólnej charakterystyki procesu, który nazwiemy myśleniem drogą prób i błędów. Zwierzę umotywowane w kierunku zaspokojenia określonej potrzeby (może nią być również unikanie nieprzyjemności), napotyka przeszkodę w realizacji tego celu. Wykazuje zróżnicowaną i nadmierną aktywność, aż w końcu zareaguje w sposób, który prowadzi do rozwiązania problemu.

Przyjrzyjmy się dokładniej poszczególnym etapom tego procesu. Pierwszymi czynnikami będą w naszych rozważaniach motywy i przeszkody. Można je traktować – łącznie -jako problem do rozwiązania. Aby zapoczątkowany został proces uczenia się, konieczne jest wystąpienie określonego motywu lub pierwotnej pobudki. Jak widzieliśmy, możliwy jest motyw zagrożenia warunków realnych lub idealnych – poprzez głód lub poczucie uwięzienia. Kot w klatce był na tyle głodny, że chciał się z niej wydostać. Musi zatem nastąpić rozpoznanie przeszkody jako takiej, a także wystąpić chęć jej usunięcia. Musi pojawić się pragnienie rozwiązania problemu. Kot nie może być zbyt rozleniwiony, zbyt oswojony lub zbyt zmęczony, gdyż w takich przypadkach nie będzie usiłował wyjść na zewnątrz.

Rozważmy następną ważną kwestię, czyli potrzebę wielu przypadkowych reakcji. Istotne jest, by obiekt eksperymentu, skonfrontowany z sytuacją problemową, zaangażował w jej rozwiązanie tak różnorodne reakcje, aby objęły również rozwiązanie trafne. Rozwiązanie problemu nie nastąpi, jeśli będą powtarzane jedynie reakcje nie wiodące do celu. Pies zbadał wszystkie luki w płocie: kot uczynił wszystko, by wydostać się z klatki. Do sukcesu prowadziła nieprzerwana aktywność.

Zasadnicze pytanie nie dotyczy zatem tego, czy zwierzęta wiedziały, co robią, ale tego, czy wiedziały po fakcie, co uprzednio zrobiły. Z całą pewnością, chcąc nie chcąc, nauczyły się (w pierwszym znaczeniu tego słowa) rozwiązywać swój problem. Możemy zadać pytanie, czy nastąpiło również uczenie się w drugim i trzecim znaczeniu. Czy zapamiętały rozwiązanie i potrafiłyby je skutecznie powtórzyć?