Ludzie osiągają na ogół szczyt swojej kariery w wieku dojrzałym, po czym ich aktywność powoli maleje aż do czasu wycofania się z życia zawodowego. W jakim wieku możemy oczekiwać od człowieka najlepszej pracy? Jak długo może on być produktywny? Odpowiedź na te pytania jest ważna dla społeczeństwa, w którym przeciętna długość życia wzrasta i w którym będzie coraz więcej ludzi w starszym wieku.

Zjawisko dowolnego przewarunkowania u zwierząt doprowadziło do wykształcenia się znaczącego kierunku w psychologii – szkoły Gestalt, czyli psychologii postaci. WOLFGANG KÖHLER, współtwórca gestaltyzmu, w jednym ze swoich eksperymentów umieścił szympansa imieniem Sułtan w klatce, do której włożył dwa bambusowe kije o różnej średnicy. Na zewnątrz klatki, poza zasięgiem zarówno rąk szympansa, jak i każdego z prętów, położył jeden banan. Sułtan, który już wcześniej nauczył się wciągać banany do klatki za pomocą jednego pręta, próbował bezskutecznie wykorzystać tę umiejętność, posługując się raz jednym, raz drugim kijem. Następnie położył jeden z nich na ziemi i popychał go drugim, aż koniec pręta dotknął banana. Nie rozwiązało to problemu, jednak w widoczny sposób stanowiło źródło satysfakcji, jak gdyby samo dotknięcie owocu było już pewnym osiągnięciem. Następnie wciągnął oba pręty z powrotem do klatki i bawił się nimi bez celu do chwili, kiedy przypadkowo przyłożył do siebie końce obu kijów. Natychmiast połączył je ze sobą wciskając cieńszy pręt w grubszy i tworząc w ten sposób tyczkę o odpowiedniej długości. Podbiegł do kraty, dosięgnął banana i przyciągnął do siebie.

Zwierzęta wykazują jeszcze inną ludzką zdolność, choć w bardzo prostej i ograniczonej formie – a mianowicie zdolność tworzenia pojęć. Pojęcie jest świadomością pewnej właściwości w oderwaniu od innych różnorakich właściwości, z którymi była skojarzona w naturalnym środowisku. Na przykład „bycie wysuniętym najbardziej na lewo” jest pojęciem, które pewne zwierzęta potrafią utworzyć. Jeśli ustawimy kilka zbiorów pudełek, w których tylko jedno – skrajne – zawsze zawiera jedzenie, to zwierzęta takie jak szczury, koty czy świnie potrafią nauczyć się wybierać zawsze jedno z krańcowych pudełek, czasem nawet z różnych stron. Szympansy potrafią rozwiązywać problemy związane z wyborem odpowiedniego skraju lub z wyborem przedostatniego czy nawet środkowego pudełka. W rozdziale o percepcji wspomnieliśmy, że kurczę może opanować pojęcie przedmiotu „o jaśniejszym kolorze” niż inny przedmiot.

Około dwudziestu lat później powstała nowa szkoła stworzona przez psychologów, których nie zadowalało strukturalistyczne podkreślanie „stanów umysłowych”. Zamiast zapytania struktura- listów: „Czym jest świadomość?”, zadawali oni pytanie: „Czemu świadomość służy?” Głównymi reprezentantami tej szkoły byli WILLIAM JAMES i JAMES R. ANGELL. Koncentrowali swoją uwagę przede wszystkim na procesie uczenia się. Również bardzo znanym wykładowcą, filozofem i przedstawicielem funkcjonalizmu był Amerykanin JOHN DEWEY.

Chociaż teorii tego rodzaju nie wysuwa się bez ważnych przyczyn i trzeba ją zatem uważać za prawdopodobną alternatywę teorii popędowej, ci którzy nie chcą jej przyjąć, sądzą, że jest coś istotnego w rozróżnieniu między siłami napędowymi zachowania a nadawaniem kierunku zachowaniu. W pewnych przypadkach obie te role może spełniać ten sam bodziec, jak przy bolesnym oparzeniu, które zarówno zwiększa pobudzenie, jak i ukierunkowuje reakcje cofania się od źródła gorąca. W innych przypadkach, jak przy wzmożeniu wyuczonej czynności w miarę wzrastania głodu, obie te funkcje zdają się występować oddzielnie.

– A. Potrzeby związane głównie z przedmiotami nieożywionymi

– 1. Potrzeba nabywania: powiększania swojego stanu posiadania i majątku.

Wszystkie dane naukowe dotyczące wspomnień odnoszą się także do nawyków i vice versa. W mowie potocznej słowa „nawyk” i „pamięć” odróżniane są od siebie, tak jakby nie dotyczyły tego samego rodzaju funkcji ludzkich. Zwykle słowo „pamięć” stosuje się w odniesieniu do przyswajania i przechowywania słów, symboli i świadomych doświadczeń, podczas gdy słowo „nawyk” używane jest do określenia czynności niewerbalnych. Faktycznie różnica ta jest raczej pozorna niż rzeczywista. Wiele umiejętności fizycznych zostało wyuczonych z pomocą wskazówek i instrukcji słownych – na przykład prowadzenie samochodu, maszynopisanie, gra w golfa – podczas gdy podstawą prawie wszystkich aktów zapamiętywania są ruchy mięśni: choćby tylko w obrębie aparatu wokalnego, jak w przypadku zdawania egzaminu, wołania do kogoś znajomego na ulicy lub składania zeznań w sądzie.

Poprzednio omawialiśmy punkt widzenia behawioryzmu, teorii S-R, psychologii postaci, teorii poznawczej oraz psychoanalizy, wspomnieliśmy także o modelach naukowych: wystarczy, aby czytelnik zaczynający studiować psychologię zaczął się zastanawiać, jak jeden psycholog może się porozumieć z drugim. Nie jest to jednak zbyt poważny problem, -zwłaszcza gdy uwaga jest zwrócona na rezultaty badań eksperymentalnych. Wówczas” psychologowie rozumieją się wzajemnie, niezależnie od tego, jakiego systemu interpretacji są zwolennikami. W książce tej zresztą będziemy jedynie w minimalnym stopniu opierać się na jakimś systemie, ponieważ w zasadzie zamierzamy powoływać się na konkretne, oparte na faktach zależności. W tych przypadkach, w7 których pewne fakty można wyjaśniać w różny sposób, a .szczególnie tam, gdzie te różnice w sposobie wyjaśniania są źródłem teoretycznie ważnych polemik, będziemy zapoznawać czytelnika ze stanowiskiem polemizujących stron, aby był on zorientowany w sprawach związanych z rozwojem psychologii.

Ogólnie znany jest fakt, iż niektórzy ludzie mają przypadłość zwaną ślepotą nocną. Zgłaszając się do lekarza, uskarżają się na niemożność właściwego widzenia w nocy. Czasem uważani są za hipochondryków oraz opisywani przez psychologów jako osoby neurotyczne lub lękające się ciemności. Dowiedziono ponad wszelką wątpliwość, że osoby te cierpią z powodu zaburzonej adaptacji widzenia do warunków słabego oświetlenia. Odkryto, iż osoby te mają nieprawidłowe pręciki. U podłoża zaburzenia leży słabość warstwy barwnikowej siatkówki, która dostarcza niezbędnej do prawidłowego widzenia substancji zwanej purpurą wzrokową. Ten związek chemiczny rozkłada się w obecności światła, a odtwarza w ciemności. Chemiczna analiza purpury wzrokowej wykazała, że zależy to od podaży witaminy A w pożywieniu. Eksperymentalnie wykazano, że podanie dużych dawek witaminy A w przypadku jej niedoboru poprawia widzenie o zmierzchu i w ciemności.

Teorią potrzeby-popędu-przynęty zajmują się następujący autorzy: Bindra Motivation (1959), Brown The motivation of behavior (1961), Hall Psychology of motivation (1961), Young Motivation and emotion (1961). Popędy o nieokreślonym podłożu fizjologicznym omawia szczegółowo Berlyne w: Conflict, arousal, and curiosity (1960).

Widzenie jest prawdopodobnie najbardziej skomplikowaną czynnością zmysłową. Narządami zmysłowymi wzroku są oczy. Ich działanie możemy porównać do działania aparatu fotograficznego. Odbite od przedmiotu fale świetlne wpadają do oka przez źrenicę i przechodzą przez soczewkę. Skupiają się na siatkówce, która jest jakby fotograficzną kliszą oka, czyli właściwym receptorem bodźca wzrokowego. Nerw wzrokowy pośredniczy w przekazywaniu bodźców z siatkówki do mózgu.

Doświadczenia mogą być zapamiętywane w formie wyobrażeń, równie dobrze jak w postaci słów lub działań. Wyobrażenie jest subiektywnym doświadczeniem przypominającym spostrzeżenie pod nieobecność oryginalnego bodźca. Na przykład możemy wytworzyć wyobrażenia kolorów i obiektów lub słuchowe obrazy muzyki i głosów. Mogą się one pojawiać w zakresie wszystkich zmysłów. Każdy może przywołać smak ananasa, zapach palącej się gumy, ból zęba, uczucie mdłości, kinestetyczne odczucie stania na palcach, doświadczenie zawrotów głowy. Wiele wyobrażeń jest wymieszanych, angażujących kilka zmysłów naraz lub następujących szybko po sobie.