Chociaż obrzędy inicjacji w pierwotnych kulturach często wymagają od młodego chłopca poddania się próbom głodowania, bezsenności kbólu, to po przejściu ich zostaje on zaszczycony nową pozycją i nowymi obowiązkami. Bardziej stopniowe wejście w świat ludzi dorosłych, spotykane w innych społeczeństwach pierwotnych i w naszym własnym, ma pewne zalety, lecz powoduje z kolei, że u dorastającej młodzieży występują w pewnych okresach konflikty i stany wahania między zależnością a niezależnością. Takie szczątkowe pozostałości rytualnego wprowadzenia w świat dorosłych, jak obrzędy konfirmacyjrre niektórych grup religijnych lub „wprowadzające” bale dta młodych debiutantek oraz niektóre ceremonie przy przyjmowaniu do korporacji studenckich – nie powodują wyraźnego zerwania z przeszłością, ani też nie przynoszą ze sobą przywilejów i obowiązków wieku dojrzałego.

W okresie dorastania zarówno chłopcy, jak i dziewczęta wykazują stały wzrost sprawności ruchowej. Jeśli uznamy te dowody, świadczące o tym, że młodzież w okresie dorastania nie jest w gruncie rzeczy niezgrabna, to jak możemy wytłumaczyć ogólne wrażenie, że jest właśnie taka?

Tradycyjne pięć zmysłów bardzo niedokładnie obrazuje wyposażenie człowieka w receptory. Niektóre z tych zmysłów (np. dotyk) rozpadają się w istocie na kilka odrębnych zmysłów, a tradycyjny schemat w ogóle nie uwzględnia receptorów wrażliwych na pozycję ciała i ruchy mięśni. W tabl. 2-3 podano spis receptorów.

Piaget przeprowadził nad dziećmi szereg obserwacji dotyczących reakcji badawczych we wczesnym okresie życia. Tak więc, w pierwszych miesiącach życia niemowlę uczy się ciągnąć za sznurek, aby poruszyć wiszącą grzechotkę: manipulacja ta jest jedynie rozrywką. Między piątym a siódmym miesiącem niemowlę usunie tkaninę zakrywającą mu twarz, co stanowi pierwowzór zabawy w „ciuciubabkę” i „chowanego”. Od ósmego do dziesiątego miesiąca dziecko zaczyna szukać przedmiotów ukrytych za innymi przedmiotami lub pod nimi. W wieku jedenastu miesięcy będzie ono „eksperymentować” z rzeczami, zmieniając za każdym razem swą reakcję (Piaget, 1952). Tak więc, badawcze zachowanie jest istotną cechą charakterystyczną dla wzrastającego dziecka.

O przebiegu rozwoju człowieka, jak i innych organizmów, decyduje dojrzewanie i uczenie się. Badania nad dojrzewaniem wykazują, że rozwój postępuje we właściwym dla danego organizmu tempie stosunkowo niezależnym od otoczenia, aczkolwiek środowisko musi podtrzymywać go, dostarczając niezbędnego minimum pobudzeń zewnętrznych. Rozwój embrionalny stanowi dobry przykład dojrzewania we względnie jednolitym środowisku. Badania nad transplantacją u niższych zwierząt 'dowiodły istnienia pewnej plastyczności, lecz jest ona dosyć ograniczona, co by oznaczało, że zasadniczy schemat rozwoju organizmu jest z góry założony w jego tkankach.

– C. Potrzeby związane z poddawaniem się lub sprzeciwianiem się władzy

– 14. Potrzeba dominowania: wpływu na innych i kierowania nimi.

Napięcie mięśniowe ułatwia uczenie się bezsensownych sylab, jeżeli nie przekracza jednej czwartej siły maksymalnego możliwego napięcia: większo napięcie powoduje obniżanie się wyników uczenia się. (Źródło: Courts, 1939). eksperymenty. Kontrolowanie warunków, w jakich są przeprowadzane, a także uzyskiwanie dokładnych wyników wymaga precyzyjnych instrumentów. W badaniach nad widzeniem może np. zajść potrzeba wytworzenia barw o określonej długości fali, a w badaniach nad słyszeniem – dźwięków o określonej częstotliwości. Możemy chcieć również eksponować przez ułamek sekundy jakąś figurę na ekranie. Kontrolowanie bodźców wymaga zatem często odpowiedniej aparatury. Przy mierzeniu reakcji mogą nam być również potrzebne precyzyjne przyrządy. Może zajść konieczność posługiwania się dokładną miarą czasu w tysiącznych częściach sekundy lub wzmacniania słabych prądów elektrycznych mięśni lub mózgu. Laboratorium psychologiczne rozporządza więc audiometrami, światłomierzami, oscyloskopami, labiryntami, precyzyjnymi chronometrami, a także wieloma innymi instrumentami dla podawania ustalonych bodźców oraz dla precyzyjnej rejestracji reakcji.

Skoro pojęcie woli jest ponownie wprowadzane do psychologii, trzeba znów stawić czoło problemowi, „wolność czy determinizm”, niezależnie od tego, czy jest on już rozwiązany, czy nie. Według stanowiska deterministycznego przyczyną wszystkich zdarzeń są układy sił oddziałujące na struktury, tale jak ruchy słońca, gwdazd i planet nie są wynikiem jakiegoś kaprysu, lecz podlegają niezmiennym prawom powszechnej grawitacji. Chociaż przyczyny są bardzo złożone i nie w pełni poznawalne, zawsze możemy wykryć ciągi przyczynowe, co czyni teorię determinizmu prawdopodobną. Kiedy Jan „postanawia” kupić cygaro, a Robert „postanawia” nie palić, ich konkretne „postanowienia” zostały zdeterminowane znacznie wcześniej przez sposób ich wychowania – przez fakt, że ojciec Jana, z którym Jan się identyfikuje, pali. podczas gdy ojciec Roberta nie pali itd. Według zwolenników determinizmu ani Jan, ani Robert nie mógłby się zachować inaczej, niż się w rzeczywistości zachował. Z drugiej strony, zwolennik koncepcji wolnej woli sadzi, że ludzkie decyzje maja istotne znaczenie i że rzeczy miałyby sie inaczej, gdyby ludzka wola nie interweniowała w formie konkretnych postanowień. Jest to problem bardzo subtelny. Jednostka może być „czynnikiem” w biegu zdarzeń, choć niekoniecznie musi być „wolnym czynnikiem”. Na przykład. ktoś mógł przechodzić pod oknem w czasie, gdy wypadło przez nie małe dziecko i po prostu przez swą obecność w tym miejscu złagodzić upadek dziecka, a w konsekwencji uratować mu życie bez jakiejkolwiek inicjatywy ze swej strony Gdyby ktoś zobaczył dziecko wypadające z okna i podbiegł, aby je złapać, wykazałby wówczas niewątpliwie pewną inicjatywę: determinista jednak zapyta: „czy mógł on postąpić inaczej?”. Nie każdy oczywiście miałby taki refleks i działałby tak szybko, trzeba więc mu to zapisać na jego konto, lecz czy ów człowiek, jeśli uwzględnić wszystkie wpływy, które oddziaływały na niego aż do te.i chwili, mógł zrobić coś innego niż to, co zrobił? Czy jego „refleks” był tak samo zdeterminowany, jak jego „obecność” w danym czasie? Jest rzeczą całkiem jasną, że nigdy nie możemy dostać naukowej odpowiedzi na takie pytania i wiemy jedynie o tym, co on zrobił, a nie o tym, co mógł zrobić. Trudności związane z tym przykładem pokazują nam, w jaki sposób determinista może trwać na swym stanowisku, że wszystkie czyny są wynikiem gry sił w danym czasie, przy czym zamiary podmiotu nie mają na nie żadnego realnego wpływu: co więcej, jeśli nawet takié zamiary istnieją, są one również odbiciem gry nieuniknionych sił.

Każda kreska reprezentuje wyniki jednej osoby uzyskane w dwu dniach badania podatności na hipnozę. Kreski w zaciemnionych palach oznaczają identyczne wyniki w obu próbkach: kreski w kwadratach obwiedzionych grubymi liniami wskazują na różnice między wynikami obu prób nie większe niż jeden punkt. Korelacja r = -|-,66 oznacza, że istniała znaczna zgodność między wynikami osiągniętymi w obu dniach. (Żródio: Hilgard, 1961). jednakże większość kresek znajduje się dość blisko tych pól. Wszystkie kreski leżące między grubymi liniami reprezentują te przypadki, w których wyniki dla poszczególnych dni różnią się nie więcej niż o jeden punkt. Wskazuje to na wysoki stopień korelacji pomiędzy tymi dwiema grupami wyników: obliczony w rzeczywistości współczynnik korelacji wynosił +,86, co uważa się za wskaźnik istotnej zależności.

Chociaż takie dowody przemawiają do wyobraźni, istnieje wiele wyjątków nie potwierdzających hipotezy, która mówi o tym, że kulturę dorosłych można przewidzieć na podstawie sposobu traktowania niemowląt. Jakkolwiek Indianie Navaho dogadzają swoim niemowlętom, wyrastają one na ludzi, którym brak poczucia bezpieczeństwa (Leighton i Kluckhohn, 1947). Dzieci murzyńskie z Si. Thomas na Wyspach Dziewiczych, również serdecznie traktowane w niemowlęctwie, wyrastają na ludzi lękliwych i podejrzliwych (Campbell, 1943).

Pogląd, że człowiek jest istotą rozumną, która układa swe plany, opierając się na przewidywaniu, jest przekonujący i do pewnego stopnia prawdziwy, lecz stanowi niekompletny opis natury człowieka. Człowiek jest także istotą irracjonalną, często kierują nim impulsy, których nie jest świadomy, lub wolałby się ich wyprzeć, robi więc nieraz rzeczy, których może żałować w momentach „bardziej trzeźwych”. Te wszystkie czynniki są jednakże częścią jego „natury” i w tym sensie częścią jego „jaźni”. Nie możemy dać pełnego opisu motywów osobistych bez uwzględnienia motywów nieświadomych.

W wieku dojrzałym różnice pomiędzy płciami osiągają swój punkt szczytowy, co wynika po części ze zróżnicowania biologicznego, a po części z odmienności ról wyznaczonych w naszej kulturze mężczyznom i kobietom.