Problemy ludzkiej motywacji przenikają całą problematyką psychologiczną, nie możemy więc omówić ich wszystkich we właściwy sposób w jednym rozdziale. Musimy dowiedzieć się o wiele więcej o emocjach, spostrzeganiu, uczeniu się i osobowości, zanim będziemy przygotowani do rozpatrzenia pojęcia jaźni i tego wszystkiego, co ono implikuje: rozważania te znajdziemy w dalszych rozdziałach.
Organizm rozwija się i uczy w środowisku fizycznym i społecznym, którego wpływom podlega i na które oddziaływa. Używamy słowa „organizm” zamiast słowa „osoba”, ponieważ, obserwując inne pozaludz- kie organizmy, możemy dostrzec wiele pravddłowości, które stosują się także do człowieka. Istota ludzka jest organizmem: jej nawyki, myśli i dążenia koncentrują się w jej mózgu i układzie nerwowym, i zawsze, gdy prowadzimy nad nią badania, analizujemy to, co robi lub wyraża za pośrednictwem swych procesów organicznych. W tym rozdziale zatem będziemy rozpatrywać od strony biologicznej organizm ludzki w powiązaniu z innymi organizmami.
Chociaż zasadnicze formy stosunków społecznych dziecka powstają w domu rodzinnym, to osoby spoza tego domu (zwłaszcza rówieśnicy) zaczynają z czasem odgrywać w jego życiu ważną rolę. Można tu wymienić sąsiedzkie grupy zabawowe, aczkolwiek warunki współczesnego życia miejskiego powodują, że życie społeczne dzieci coraz silniej wiąże się ze szkolą.
Co psycholog powinien wiedzieć o układzie kostnym i łączących się z nim splotach mięśni i ścięgien, które wiążą ze sobą poszczególne kości i czynią z nich funkcjonalną całość? Odpowiedź zależy od tego, jakie cele stawia on przed sobą. Jeśli na przykład psycholog interesuje się granicami ludzkich możliwości fizycznych, wówczas będzie może chciał znać maksymalny ciężar, jaki dany mięsień jest w stanie utrzymać, lub maksymalną szybkość, z jaką może się on skurczyć, albo też wpływr ćwiczenia na pracę mięśnia. Jeśli interesuje się zmęczeniem mięśniowym, może chcieć dowiedzieć się czegoś o związkach chemicznych, które powstają jako produkt uboczny podczas pracy mięśni. Oczywiście, hic możemy tu wchodzić w takie szczegóły, zwrócimy jedynie uwagę na znaczenie układu kostnego i mięśni jako elementów integrujących organizm pod względem mechanicznym.
Niemowlęta w wieku od trzech do dziewięciu miesięcy spoglądały najpierw na figury po prawej stronie, przypuszczalnie dlatego, że są one bardziej złożone. (Źródło Berlyne, 1958: według Berlyne, 1960, s. 100). zademonstrować w laboratorium. Na przykład, głodne szczury specjalnie wyćwiczone w ciągu osiemdziesięciu prób w wybieraniu określonego ramienia labiryntu w kształcie litery „Y” (za wybranie tego ramie-, nia otrzymywały nagrodę w postaci pokarmu) w osiemdziesiątej pierw– szej próbie, gdy dano im okazję do eksploracji, wybierały nowe ramię labiryntu (Thiessen i McGaugh, 1958). Gdy na tylnych ściankach skrzy,- nek docelowych, znajdujących się na końcu drogi, umieszczano figury znane i figury nowe, szczury, badając nowe figury, spędzały więcej czasu w skrzynce docelowej, niż badając figury znane (Berlyne i Slater, 1957).
Rodzice stwierdzają, że aby wychować dziecko stosujące się do wymagań społeczeństwa, w którym wzrasta, aby przyswoiło ono sobie pewne wartości i w ten sposób stało się osobą zdolną do samokontroli, niezbędne jest kierowanie nim przez utrzymywanie dyscypliny, a także pochwalanie lub potępianie niektórych rodzajów jego zachowania. Dyscyplina może przyjmować rozmaite formy. Sears, Maccoby i Levin (1957) sklasyfikowali je w sposób następujący: nagrody (pochwała, nagroda materialna), kary (kary cielesne, pozbawienie przywilejów, groźba cofnięcia miłości, odosobnienie) oraz wskazania ukierunkowujące zachowanie (podawanie wzorów pozytywnych, podawanie wzorów negatywnych: przekonywanie).
W ciągu pierwszych sześciu lat życia dziecko stopniowo uczy się używać ponad 2500 słów. (Źródło: M, E. Smith. 1926) dziecko przyswaja sobie nowe słowa powoli, lecz później słownik jego powiększa się w zdumiewającym tempie. Ryc. 3-11 pokazuje, jak od urodzenia do szóstego roku życia wzrasta liczba słów w mowie dziecka. Dane na tym wykresie opierają się na zapisie słów używanych w spontanicznej mowie dziecka Z trzech słów w pierwszym roku życia czynny słownik wzrasta, do 2500 słów w wieku sześciu lat.
Niektóre motywy, zwłaszcza te, które mają wyraźne odpowiedniki fizjologiczne, można łatwiej niż inne badać w laboratorium. Naszą szczegółową analizę motywów możemy zacząć od rozpatrzenia popędów głodu, pragnienia i bólu, których doniosłość dla zachowania życia organizmów w różnych okolicznościach zewnętrznych jest oczywista. Pojęcie popędu zwykle implikuje stan związany z brakiem czegoś potrzebnego do życia lub z działaniem szkodliwego czynnika, co nadaje zachowaniu pewną gwałtowność, lecz, jak się przekonamy, niektóre inne rodzaje motywów też można nazwać popędami.
Zmiany rozwojowe wieku młodzieńczego zachodzą przez kilka lat. Badacze tego okresu stwierdzili, że trudno jest wyznaczyć ściśle granice zarówno całego okresu, jak i jego faz, ponieważ pierwsze oznaki pokwitania pojawiają się stopniowo, a pewne zmiany cielesne zachodzą nadal po osiągnięciu dojrzałości płciowej. Za początek pokwitania (pubertas) uważano zwykle to stadium rozwoju, w którym pigmento- wane włosy pojawiają się w okolicy łonowej. Okres prepubertal- ny obejmuje cały poprzedni okres życia, a-postpubertalny – to okres charakteryzujący się rozwojem tych cech płciowych, które pojawiają się stosunkowo późno. Późniejsi badacze starali się udoskonalić skalę rozwoju, co pozwoliłoby dokładniej określić poszczególne fazy dorastania i związane z nimi zmiany osobowości. Badacze ci zaproponowali podział okresu dorastania na cztery fazy: prepubertalną, pubertalną, postpubertalną i wiek młodzieńczy {Stoiz i Stolz, 1951).
Ręka ludzka w porównaniu z ręką goryla. Zwróćmy uwagę na rozwój kciuka u człowieka. w obrębie jego środowiska (albo, być może, pomaga mu w wyszukaniu bardziej sprzyjającego środowiska). Zarówno korzystne, jak i niekorzystne zmiany są przekazywane w drodze dziedziczenia, a różnice uwypuklają się dzięki temu, że w miarę jak organizmy nadal zmieniają się i przystosowują do swych specjalnych środowisk, jednostki udane utrzymują się przy życiu, a nieudane wymierają. Nowoczesna teoria genetyczna wykazała, że zmienność i selekcja mogą zachodzić nie tylko w drodze mutacji, lecz również w drodze wymiany dziedzicznych determinantów (genów), gdy zbiorowiska jednostek zostaną odosobnione. Po pewnym czasie gatunki rozwijają się tak, że nie mogą już nadal kojarzyć się z powodzeniem między sobą, a wówczas każda rodzina organizmów rozwija się wzdłuż odrębnej linii. Linia rozwoju człowieka obejmuje, sięgając daleko wstecz, najpierwotniejsze kręgowce, lecz późniejsza specjalizacja doprowadziła do powstania ssaków, a następnie Naczelnych, aż obecnie rodzaj, do którego należy człowiek, składa się tylko z jednego gatunku: Homo sapiens. Wszystkie tak zwane rasy ludzkie są odmianami tego jednego gatunku.
W innym eksperymencie postawiono zagadnienie, czy gromadzenie pokarmu zależy jedynie od deprywacji, czy też może zależeć również od frustracji (sytuacja, w której działanie skierowane na cel jest zahamowane lub udaremnione). Stworzono sytuację frustracyjną, umieszczając pokarm za drucianą przegrodą gdzie głodne szczury mogły go widzieć, lecz nie mogły dosięgnąć. Szczury te, badane wkrótce po doznaniach frustracyjnych, gromadziły prawie dwa razy tyle gałek, co inne szczury pozbawione jedzenia, które nie miały doznań frustra- cyjnych w postaci widocznego, a niedostępnego pokarmu (McCord, 1941), Tak więc gromadzenie pokarmu, chociaż przypuszczalnie zależne od większej liczby czynników, zdaje się występować zarówno pod wpływem deprywacji, jak i frustracji (Morgan, 1947).
Psychologów często interesuje jednostka. Z tej to przyczyny naukowe biografie jednostek stają się ważnym źródłem danych. Naukową biografię nazywamy historią przypadku. Początkowo historie przypadków opracowywano głównie w związku z pracą społeczną. Pracownicy społeczni stwierdzili, że aby wystawić opinię o danej jednostce, dobrze jest wiedzieć coś o jej środowisku rodzinnym, przebiegu ciąży u matki, o tym, czy poród był łatwy czy trudny, o historii jej zdrowia, o przebiegu nauki szkolnej, o historii jej kontaktów społecznych, o wszelkich niezwykłych wydarzeniach mających silne zabarwienie uczuciowe oraz o okolicznościach towarzyszących sprawie, która wypłynęła ostatnio. Kiedy historie przypadków opracowuje się dla celów badania naukowego, wówczas trzeba zwrócić uwagę na odpowiednie fakty mogące mieć znaczenie dla sprawdzanej przez nas teorii. Jeśli na przykład ktoś bada różnice pomiędzy dziećmi karmionymi z butelki a dziećmi karmionymi piersią, jest rzeczą ważną, by uzyskać dodatkowe informacje o tym, jak karmiono dziecko, kto je karmił, w jaki sposób odłączono je od piersi itd.