Praktyczna (i teoretyczna) doniosłość określenia wpływu dojrzewania polega na zależności pomiędzy dojrzewaniem a wynikami ćwiczenia w różnym wieku. Większość czynności rozwija się zarówno dzięki dojrzewaniu, jak i uczeniu się. Dobry przykład stanowi mowa. Dziecko uczy się mówić dopiero wtedy, gdy osiągnie wiek po temu (dojrzewanie). lecz uczy się mówić w tym języku, który słyszy wokół siebie (uczenie się).

Większe znaczenie ma inne ujęcie tego problemu, które kładzie główny nacisk na odrębność człowieka. Niektórzy psychologowie utrzymują, ze człowiek tak dalece różni się od niższych organizmów, iż psychologia człowieka jest czymś zupełnie odmiennym od psychologii zwierząt, a zatem psycholog może nie interesować się zachowaniem niższych zwierząt. Ten punkt widzenia znajduje swój wyraz w pewnych formach psychologii, które rozwijają się raczej w Europie niż w Ameryce, a występują pod takimi nazwami jak „psychologia rozumiejąca”, psychologia charakteru, fenomenologia, egzystencjalizm. Przywiązują one dużą wagę do ludzkich możliwości przewidywania przyszłości, do wiedzy człowieka o śmierci, do jego zdolności bezpośredniego odbierania uczuć innej istoty ludzkiej i do szukania sensu w ludzkim cierpieniu. Te intuicyjne, moralne jakości uważane są za cechy wyłącznie ludzkie, nie mające odpowiednika w psychologii zwierząt. Taki punkt widzenia zasługuje na uwagę i nie można go pochopnie pomijać. Choć jest on bardziej związany z filozofią i religią niż z psychologią natu- ralistyczną. uzyskał wpływ na psychiatrię, tj. na leczenie zaburzeń emocjonalnych i umysłowych człowieka (May i inni, 1958).

Gdy niemowlę rośnie, jego reakcje wobec innych ludzi wykazują stopniowy rozwój. Jego uśmiech, gdy widzi czyjąś twarz, jest jednym z pierwszych dowodów. świadczących o społecznych reakcjach niemowlęcia. Początkowo nie ma to znaczenia, czy twarz ta należy do osoby znanej czy obcej, czy jest ona uśmiechnięta czy groźna. Nawet maska wywoła uśmiech. Niemowlę w pierwszych miesiącach życia będzie się śmiało tak długo, dopóki twarz jest zwrócona ku niemu i porusza się tak, jak to czynią troskliwi dorośli. Reaguje ono na wygląd twarzy w odróżnieniu od innych przedmiotów, ponieważ przestaje się śmiać, jeśli twarz (lub maska) obróci się profilem. Ten rodzaj uśmiechu występuje pomiędzy drugim a szóstym miesiącem życia u dzieci należących do całkiem odmiennych kulturowych i rasowych grup Zdaje się, że cecha ta jest jednym z wytworów rozwoju czy dojrzewania, stosunkowo niezależnym od ćwiczenia W tym przypadku natura przygotowuje reakcję społeczną (ryc. 3-10).

Nie wszystkie motywy, które mogą pobudzić organizm do dzia- łaoia, występują jednocześnie. Student w ciągu, tygodnia spędza długie godziny na nauce, ponieważ chce uzyskać dobre stopnie, a w sobotnie popołudnie można go zobaczyć na meczu piłki nożnej, wrzeszczącego z zapałem, do czego skłaniają go już zupełnie inne motywy. Nosi on w sobie wiele motywów nawet wtedy, gdy się one nie przejawiają: nazywa się je dyspozycjami motywacyjnymi, trwałymi właściwościami wywodzącymi się z dziedziczności, uprzedniego doświadczenia lub też z obu tych źródeł. Gdy dyspozycje te znajdują swój wyraz w rzeczywistym zachowaniu, możemy mówić wówczas o motywach aktualnie wzbudzonych. Rozróżnienie to jest odbiciem idei, wielokrotnie występującej w tej książce, że interpretacja zachowania ma zarówno aspekty rozwojowe (historyczne), jak i sytuacyjne, aktualne. W dyspozycjach motywacyjnych odbija się przeszłość organizmu. Wzbudzone motywy są konsekwencją aktualnych interakcji między wewnętrznymi a zewnętrznymi warunkami organizmu.

Przekonanie palaczy o braku zależności pomiędzy paleniem a rakiem płuc. (Dane z „Sunday Tribune”. Minneapolis, 21 marca 1954, jak podaje Festinger, 1957). Dysonans poznawczy i jego redukcja. Festinger (1957) wysunął nieco zbliżoną teorię, w myśl której pewne rodzaje niezgodnych elementów poznawczych znajdują się w dysonansie, a podmiot odczuwa nacisk w kierunku usunięcia tego dysonansu. Festinger zajmuje się głównie tym rodzajem niezgodności czy dysharmonii, który występuje po podjęciu decyzji: w takich okolicznościach występuje często pewien brak harmonii pomiędzy tym, co ktoś robi, a tym, o czym jest przekonany, a więc istnieje nacisk w kierunku zmiany postępowania lub zmiany przekonania. Na przykład, gdy nałogowy palacz czyta o związku między paleniem a rakiem płuc, to między nawykową czynnością a nową inlormacją zachodzi dysonans. Jeśli podejmie on decyzję, by palić nadal, będzie redukował ten dysonans, nie wierząc w informacje o istnieniu zależności między paleniem a rakiem płuc: jeśli zdecyduje się rzucić palenie, będzie dzielnie bronił wiarygodności informacji o związku raka płuc z paleniem (ryc. 5-14). Analogię można znaleźć w zachowaniu zwierząt niższych (Festinger, 1961).

Krzywe wzrostu dla okresu dorastania (np. ryc, 4-5) świadczą, że nie u wszystkich rozwój przebiega w tym samym tempie. Chłopiec niegdyś stosunkowo wysoki może w pewnym momencie odkryć, żc jest niski w stosunku do swoich kolegów. Dziewczynka dawniej uważana za małą może później stwierdzić, że jest niezwykle duża, jak na swój wiek. Czasem oczekuje się zbyt wiele od tych, którzy dojrzewają wcześnie, zaś u tych, którzy dojrzewają późno i pozostają w tyle za swymi kolegami, może się wytworzyć lęk. W pewnym badaniu nad dorastającą młodzieżą okazało się, że wcześnie dojrzewające dziewczęta i późno dojrzewający chłopcy najbardziej cierpieli

Czynności zabawowe chłopców i dziewcząt, szczególnie począwszy od piątego roku życia, stopniowo stają się odmienne. W tym wieku dzieci zdają sobie sprawę, że ich role w społeczeństwie są inne i zaczynają wypróbowywać w zabawie te role, które kiedyś będą wypełniać w rzeczywistości. Czasami chciałyby one niezwłocznie zacząć odgrywać role dorosłych, ponieważ zazdroszczą im przywilejów i przewagi, jaką dorośli mają nad dziećmi.

Prace Lehmana i Dennisa zwracają uwagę na możliwości wyzyskania istniejących danych biograficznych do celów analizy ilościowej. Dane takie mogą posłużyć do sprawdzania hipotez równie dobrze, jak dane świeżo zebrane w laboratorium, i mogą dostarczyć (jak w opisanych badaniach) informacji, których nie można by otrzymać w badaniu laboratoryjnym. Dane biograficzne mają jeszcze inną przewagę nad danymi laboratoryjnymi: ludzie stanowiący przedmiot badań reprezentują tu taki poziom uzdolnień, jaki nie zawsze trafia się w badaniach laboratoryjnych, a w pracy swej są znacznie silniej motywowani, niż na ogół bywają osoby badane w laboratoriach. Wyższość badań laboratoryjnych polega na możliwości stosowania ściślejszej kontroli, natomiast ich wadą są bardziej ograniczone możliwości doboru badanych.

Problemy ludzkiej motywacji przenikają całą problematyką psychologiczną, nie możemy więc omówić ich wszystkich we właściwy sposób w jednym rozdziale. Musimy dowiedzieć się o wiele więcej o emocjach, spostrzeganiu, uczeniu się i osobowości, zanim będziemy przygotowani do rozpatrzenia pojęcia jaźni i tego wszystkiego, co ono implikuje: rozważania te znajdziemy w dalszych rozdziałach.

Organizm rozwija się i uczy w środowisku fizycznym i społecznym, którego wpływom podlega i na które oddziaływa. Używamy słowa „organizm” zamiast słowa „osoba”, ponieważ, obserwując inne pozaludz- kie organizmy, możemy dostrzec wiele pravddłowości, które stosują się także do człowieka. Istota ludzka jest organizmem: jej nawyki, myśli i dążenia koncentrują się w jej mózgu i układzie nerwowym, i zawsze, gdy prowadzimy nad nią badania, analizujemy to, co robi lub wyraża za pośrednictwem swych procesów organicznych. W tym rozdziale zatem będziemy rozpatrywać od strony biologicznej organizm ludzki w powiązaniu z innymi organizmami.

Chociaż zasadnicze formy stosunków społecznych dziecka powstają w domu rodzinnym, to osoby spoza tego domu (zwłaszcza rówieśnicy) zaczynają z czasem odgrywać w jego życiu ważną rolę. Można tu wymienić sąsiedzkie grupy zabawowe, aczkolwiek warunki współczesnego życia miejskiego powodują, że życie społeczne dzieci coraz silniej wiąże się ze szkolą.

Co psycholog powinien wiedzieć o układzie kostnym i łączących się z nim splotach mięśni i ścięgien, które wiążą ze sobą poszczególne kości i czynią z nich funkcjonalną całość? Odpowiedź zależy od tego, jakie cele stawia on przed sobą. Jeśli na przykład psycholog interesuje się granicami ludzkich możliwości fizycznych, wówczas będzie może chciał znać maksymalny ciężar, jaki dany mięsień jest w stanie utrzymać, lub maksymalną szybkość, z jaką może się on skurczyć, albo też wpływr ćwiczenia na pracę mięśnia. Jeśli interesuje się zmęczeniem mięśniowym, może chcieć dowiedzieć się czegoś o związkach chemicznych, które powstają jako produkt uboczny podczas pracy mięśni. Oczywiście, hic możemy tu wchodzić w takie szczegóły, zwrócimy jedynie uwagę na znaczenie układu kostnego i mięśni jako elementów integrujących organizm pod względem mechanicznym.