Ludzkie okrucieństwo stanowi zagadnienie trudne do wyjaśnienia, choć historia ludzkości obfituje w cierpienia, które człowiek sprawia innym ludziom. Szukając biologicznego podłoża agresji, badamy cha- charakter agresywnego zachowania u zwierząt. Przez agresję rozumiemy gwałtowne, napastliwe, destrukcyjne zachowanie, które powoduje cierpienie ofiary.
Dla wielu czytelników ten aspekt psychologii może wydawać się najważniejszy. Jak człowiek reaguje na frustrację i konflikt? Co dzieje się wówczas, gdy zupełnie nie może dać sobie rady ze swymi problemami? Czy „przystosowanie” jest ideałem? Czym w istocie jest zdrowie psychiczne? Chociaż psychologia nie daje ostatecznej odpowiedzi na te zagadnienia, potrafi przynajmniej rzucić na nie pewne światło. Sukcesy osiągnięte na tym polu zawdzięczamy głównie metodzie eksperymentów laboratoryjnych: wiele również dokonano w dziedzinie interpretacji historii przypadków, Oto jeden przykład.
Niezależnie od tego, jakie metody psychologowie stosują, wcześniej czy później stwierdzają oni konieczność ustalenia pewnych wielkości lub ilości. Zmienne trzeba określić w jakiś wyraźny sposób, tak aby badania mogły być powtórzone i potwierdzone przez innych i aby rezultaty ich można było właściwie zastosować. Czasami zmienne można zgrupować w klasy czy k a t e g o r ie, jak przy rozdzielaniu dziewcząt i chłopców z punktu widzenia pici. Czasami zmienne są przedmiotem zwykłych pomiarów fizycznych: wysokość, waga. wiek, oświetlenie. Czasami trzeba je w y s k a 1 o w a ć, umieszczając wartości zmiennych w pewnej kolejności: na przykład od najmniej łubianych do najbardziej łubianych. Zazwyczaj, aby ułatwić ścisłe porozumiewanie się, poszczególnym wynikom pomiarów lub wartościom skatowym przyporządkowuje się liczby:' wtedy możemy powiedzieć, że mamy do czynienia z wartościami o charakterze ilościowym. Stosowanie tych wartości w psychologii wiąże się z szeregiem problemów. W nieco ogólniejszym sensie możemy mówić o mierzeni.u, skoro tylko ustaliliśmy liczbowe wartości dla zmiennych niezależnych i zależnych, czyli w gruncie rzeczy dla wszelkich zmiennych wchodzących w pewien rodzaj systematycznie badanych zależności.
Szereg dyspozycji motywacyjnych wyraźnie pociąga za sobą stosunki z innymi osobnikami należącymi do danego gatunku. Wszystkie zwierzęta przejawiają popęd płciowy, a wszystkie ssaki – popęd macierzyński: nie wszystkie jednak zwierzęta łączą się w grupy, a ich agresywne reakcje wobec siebie i wobec innych gatunków są różne. Tak więc, motywy afiliacyjne (szukanie towarzystwa innych ludzi) tworzą ważną grupę w ramach obszerniejszej grupy motywów społecznych. Afiliacyjne zachowanie przyjmuje różne formy – od skrajnej zależności niemowlęcia od matki, poprzez zwykłe koleżeństwo i przyjaźń, do wzajemnej lojalności i oddania szczęśliwej paty małżeńskiej.
Istnieje niezgodność w poglądach różnych psychologów na miejsce, jakie powinny w nauce psychologii zajmować niższe organizmy zwierzęce. Od czasu do czasu zamieszczamy uwagi krytyczne, głównie dla podkreślenia spornych problemów współczesnej psychologii. Można je pominąć zależnie od uznania wykładowcy (przyp, aut.). zdań prowadzi do dwóch odmiennych interpretacji psychologii porównawczej, nauki o zachowaniu niższych zwierząt rozpatrywanym z punktu widzenia wzajemnych powiązań różnych form tego zachowania u różnych zwierząt oraz powiązań z zachowaniem człowieka. Według jednej z tych interpretacji każdy element zachowania wart jest badania, gdyż może dawać okazję do pewnych uogólnień bez względu na to, czy wiąże się w jakimś stopniu z człowiekiem. Tak więc psycholog, stojący na tym stanowisku, bada, dlaczego łososie powracają do rzeki, w której się wylęgły, by tam złożyć swą ikrę, i nie chce, by go pytano, co to ma wspólnego z człowiekiem. Druga interpretacja wiąże się z usiłowaniem zrozumienia człowieka i badania w tym celu ewolucji procesów, które stwierdzamy u niego. Ten rodzaj zainteresowań jest podobny do zainteresowań badacza w dziedzinie medycyny, który przeprowadza eksperymenty na zwierzętach, aby odkryć Sęki lub takie sposoby postępowania, które mogą się okazać użyteczne przy leczeniu ludzkich dolegliwości. Chcąc poznać argumenty przemawiające za stanowiskiem, że psycholog zajmujący się psychologią porównawczą nie powinien interesować się głównie człowiekiem, warto sięgnąć do pracy Beacha (1960). Dopóki stoimy na gruncie nauk przyrodniczych, kwestia ta nie powinna dzielić psychologów na wrogie obozy, ponieważ jest mnóstwo pracy badawczej dla zwolenników każdego z tych dwóch stanowisk.
Bardzo przekonywających dowodów świadczących o wpływie metod wychowawczych w dzieciństwie na późniejsze zachowanie dostarczają długotrwałe badania nad chłopcami z uboższych dzielnic: wielu z nich popełniło później przestępstwa i zostało skazanych na pobyt w zakładach karnych (tabl. 3-4). Oprócz metod opartych na uczuciu lub na karach cielesnych uwzględniono tu jeszcze kwestię konsekwencji w postępowaniu i stopnia dbałości o dziecko. Wyraźnie najgorszą metodą jest forma sklasyfikowana jako „Niekonsekwentna C” (oparta na karach, brak dbałości o dziecko): 56% chłopców pochodzących z rodzin, w których stosowano takie metody wychowawcze, uznano winnymi popełnienia przestępstwa, a 30% odsiadywało karę w więzieniu.
W plemieniu Mundugumorów, mieszkającym nad rzeką, mężczyźni i kobiety również byli bardziej podobni do siebie niż w naszej kulturze, lecz przeważały tu rysy „męskie”. Niezależnie od płci byli oni przeważnie bezlitośni, agresywni i gwałtowni. W naszej kulturze tego rodzaju zachowania częściej można oczekiwać od mężczyzny 'niż od kobiety.
Ćwiczenia stosowane przed osiągnięciem gotowości rozwojowej mogą nie przynieść wcale polepszenia wyników lub jedynie polepszenie chwilowe. W eksperymencie przeprowadzonym na dwóch parach bliźniąt, którego przedmiotem było ćwiczenie kontrolowania czynności pęcherza, jedno niemowlę z każdej pary rozpoczynano ćwiczyć wkrótce po urodzeniu, podczas gdy drugiego nie ćwiczono wcale. Ćwiczenie nic przynosiło rezultatów, dopóki niemowlęta nie osiągnęły pewnego wieku: wówczas i pozostałych dwoje niemowląt, poprzednio nie ćwiczonych, nauczyło się tego bardzo prędko. Aczkolwiek jedna para bliźniąt nauczyła się kontroli nad oddawaniem moczu o kilka miesięcy wcześniej niż druga para, to ćwiczone i niećwiczone niemowlę z każdej pary zdobyło tę umiejętność w tym samym czasie (McGraw, 1940). Warunkiem niezbędnego zrozumienia tego, jak należy się zachowywać, była gotowość rozwojowa, a przedwczesne ćwiczenie było bezowocne. Wszelkie korzyści płynące z przedwczesnego ćwiczenia są krótkotrwałe.
Jeśli jednakże uznaje się ukierunkowanie na cel (np. ku pożądanej przynęcie lub od niepożądanej) za jeden z aspektów popędu, wówczas trzeba przyjąć interpretację wielopopędową. Ci, którzy stoją na tym stanowisku, odróżniają na przykład popędy apetytywne (dążenia) i popędy awersyjne (unikanie), takie jak poszukiwanie pożywienia (popęd apetytywny), czy unikanie bólu (popęd awersyjny).
Wilhelma WTundta (1832-1920) uważa się powszechnie za twórcę nowoczesnej psychologii eksperymentalnej, ponieważ on to założył w 1879 r. w Lipsku pierwsze laboratorium psychologiczne. Większość jego prac była poświęcona zmysłom, szczególnie wzrokowi. Poprzez swoje badania nad czasem reakcji Wundt i jego współpracownicy wnieśli również wielki wkład do prac nad mierzeniem czasu procesów psychicznych. Prócz tego badali om uwagę, procesy emocjonalne i procesy skojarzeniowe pamięci Psychologia Wundta była intro- spckcyjna (tj. odwoływała się do sprawozdań badanego z jego własnych doznań), lecz równocześnie przywiązywała wielkie znaczenie do metod laboratoryjnych, korzystając z różnych rodzajów precyzyjnych przyrządów Jako przykład możemy przytoczyć jeden z wczesnych eksperymentów Wundta nad czasem reakcji, przeprowadzony w 1888 roku. Czas reakcji jest to czas, który upływa między bodźcem a reakcją na ten bodziec. Wundt stwierdził, ze jeśli badany – który ma zdjąć palec z klucza telegraficznego w momencie, gdy zapali się światło – zwraca uwagę na zobaczenie światła, wówczas czas reakcji jest dłuższy w porównaniu z sytuacją, w której skierowuje swą uwagę na ruch palca. Wydaje się to trochę dziwne, zwłaszcza ze badany reaguje w każdym przypadku bardzo szybko, a różnica, jak to nieco nieściśle w tym wczesnym eksperymencie ustalił Wundt, wynosiła około 0,1 sekundy. Czemu ją przypisać? Wundt odróżniał percepcję od apercepcji, które to rozroż- menie ma dziś głównie znaczenie historyczne. Twierdził on, że gdy uwaga była skierowana na ruch, wówczas miała miejsce prosta percepcja, przy czym światło bardzo szybko wywoływało ruch. Kiedy zaś uwaga była skierowana na bodziec, wówczas występowała dodatkowa czynność – apercepcja, która jest jakby pełniejszą percepcją tego światła. Wundt określił, ze ta apercepcja trwa około 0,1 sekundy. Dziś nie zgadzamy się wprawdzie z jego interpretacją, ponieważ procesy zachodzące między bodźcem a reakcją mają bardziej złożoną strukturę, niż to przypuszczał Wundt. lecz takie eksperymenty pozwoliły powiązać teorię z obserwacjami, zapoznawały psychologów ze stosowaniem przyrządów laboratoryjnych oraz wprowadziły pomiary ilościowe do psychologii.
Wraz z dojrzewaniem coraz mniej jest wzmianek o wyglądzie zewnętrznym jako o aspekcie samooceny, (Dane wg Jersilda, 1952). uznają jego rodzice? Czy starając się o uznanie swoich rówieśników będzie robił wszystko, do czego go zachęcają lub zmuszają? Musi wybrać, czy ma się przystosowywać czy przeciwstawiać, respektować konwencjonalne tabu czy próbować je omijać, szukać chwilowych przyjemności, czy też dążyć do odległych celów. Stwarza sobie coś w rodzaju wizerunku idealnego „ja”, którym chciałby się stać, a następnie osądza siebie przez porównywanie się z tym ideałem.
Psychoanalityczna psychologia Zygmunta Freuda (1856-1939) została zaprezentowana psychologom amerykańskim w serii wykładów juz w r. 1909, zanim jeszcze behawioryzm i teoria postaci wkroczyły na scenę. Wykłady te odbyły się na Universytecie Clarka na zaproszenie psychologa G. Stanleya Halla. Tak więc pierwszymi przedstawicielami nauki, którzy uznali znaczenie dzieła Freuda, byli zawodowi psychologowie, aczkolwiek przez wiele lat każda wzmianka o Freudzie była dla niego nieżyczliwa, jeśli nie wroga. Obecnie wpływ glądach na strukturę życia psychicznego, krytykując jej atomistyczny (psychika składa się z wrażeń jako podstawowych elementów-atomów) i asocjacyjny (kojarzenie się wrażeń daje w efekcie „wyższe procesy psychiczne”) charakter (przyp. red. poi.).