Interferencja lub przemieszanie materiału, którego obecnie się uczymy, z materiałem późniejszym zwane jest hamowaniem retroaktywnym. Zjawisko to jest łatwiejsze do zaobserwowania, kiedy dwie sytuacje uczenia się zawierają podobne skojarzenia – na przykład w przypadku, gdy gracz uczący się równocześnie dwóch podobnych gier, przyłapuje się na mieszaniu reguł obu gier.
Zwróćmy uwagę na fakt, że eksperymentator opracował staranny plan eksperymentu, zanim przyprowadził badanych do laboratorium. Przede wszystkim zaplanował kilka stałych warunków: ogólny przebieg eksperymentu, stosowane przyrządy pomiarowe, charakter materiału, którego badani mieli się uczyć, długość każdej listy, dozwoloną liczbę powtórzeń materiału w celu opanowania go oraz metodę oceny wyników uczenia się. Następnie starannie określił napięcie mięśniowe jako zmienną niezależną przez wyznaczenie maksymalnej wartości siły ściskania. Wartość tę otrzymał, każąc badanemu ściskać dynamometr, jak może najsilniej. Z kolei określił pozostałe wartości siły ściskania jako ułamki wartości maksymalnej. Zmienną zależną był wynik uczenia się związany z różnymi stopniami napięcia mięśniowego. Aby wyniki eksperymentu można było ująć ilościowo, eksperymentator musiał mieć skale pomiarowe dla obu rodzajów zmiennych. Napięcie mierzono w kilogramach za pomocą dynamometru, a następnie określano je jako ułamki wartości maksymalnej. Uczeni e 's i ę mierzono liczbą sylab bez sensu, które badany zapamiętywał. Eksperymentator mógł więc przedstawić graficznie wyniki w formie wykresu ilustrującego zależność między dwiema zmiennymi, jak to widać na ryc. 1-3). Wreszcie zbadał on wystarczającą liczbę osób (fiO studentów), aby móc spodziewać się podobnych wyników, gdyby powtórzył ten eksperyment z innymi badanymi.
Omówienie testów mierzących takie czynniki jak inteligencja odłożymy na później, natomiast teraz przyjrzymy się wynikom, jakie uzyskuje się w tego rodzaju testach. Mierząc jakąkolwiek cechę osobowości, cechę fizyczną, temperament, zdolności lub uspołecznienie, przekonujemy się, że większość ludzi uzyskuje wynik mieszczący się między dwiema skrajnościami, w pobliżu środka skali od 0 do 100 obrazującej procent nasilenia danej cechy. Jako przykład weźmy cechę wzrostu. W grupie dzieci, którą opisaliśmy omawiając poprzedni eksperyment, z pewnością byłoby kilkoro dzieci niskich, w tym jedno dziecko bardzo niskie, wiele dzieci średniego wzrostu i kilkoro wysokich, a wśród nich najprawdopodobniej jeden prawdziwy „dryblas”. Załóżmy, że w klasie jest trzydzieścioro dzieci. Jeśli jest to typowa klasa w typowej szkole, można z dużym prawdopodobieństwem założyć, że wzrost dzieci – gdyby ustawić je według wzrostu – utworzyłby następujący profil:
Przedwczesne ćwiczenie, jeśli kończy się niepowodzeniem, może przynieść więcej szkody niż pożytku. Aczkolwiek brak ćwiczenia opóźnia rozwój, zdaje się, że nie przynosi to szkody, ponieważ wkrótce po rozpoczęciu ćwiczeń opóźnienie zostaje nadrobione. Jakie są skutki nadmiernych pobudzeń, tj. ćwiczenia przedwczesnego, przed wystąpieniem gotowości rozwojowej? Czy mogą one opóźnić rozwój?
Ważną cechą charakterystyczną naszego zmysłu węchu jest zdolność do szybkiej adaptacji. Jeśli znajdziesz się w atmosferze silnego i nieprzyjemnego zapachu, początkowo wręcz nie do zniesienia, niedogodność tę przestaniesz odczuwać już po kilku minutach. Personel sprzątający i inne osoby pracujące przy opróżnianiu śmietników, w fabrykach kleju rybnego, perfumeriach lub innych „niemożliwie pachnących” miejscach przez cały dzień mogą nie odczuwać dyskomfortu. Dowodzi to, że po relatywnie krótkim okresie intensywnej stymulacji nasz zmysł węchu reaguje słabnącą reakcją. Taką „zdolność adaptacji” można uważać za naturalny mechanizm ochronny. W skórze, jak sądzono poprzednio, dominował zmysł czucia. Obecnie wyróżniamy cztery różne zmysły:
Pomiędzy psychologią a fizjologią zawsze istniały bardzo ścisłe powiązania. W początkach psychologii eksperymentalnej zajmowano się często problemami wrażeń zmysłowych, a wobec tego również organami zmysłowymi i związanymi z nimi strukturami nerwowymi. Wiele prac w dziedzinie badań nad psychologią zwierząt polega na ustalaniu zależności między uszkodzeniami mózgu a uczeniem się. Granice pomiędzy psychologią a fizjologią czy farmakologią zacierają się również często przy badaniach nad wpływem narkotyków i hormonów na organizm. W dziedzinie biologii takie jej gałęzie, jak embriologia, genetyka czy ekologia, również mają swoje znaczenie dla psychologii, ponieważ psycholog interesuje się rozwojem, dziedzicznością i przystosowaniem organizmu do środowiska.
Przejdźmy teraz od naszej przykładowej łamigłówki do eksperymentu przeprowadzonego przed laty w celu zbadania sposobów rozwiązywania problemów przez ludzi. Wykorzystano w nim skrzynkę (zaprojektowaną przez Yerkesa), w której znajdowało się dwanaście klawiszy wysuwanych – w dowolnych zestawach – w stronę osoby badanej. Ustalono, że w każdej próbie zmienia się ich wybór i za każdym razem tylko jeden klawisz okazuje się właściwy. Badana osoba musiała odkryć, o który klawisz chodzi (to znaczy, w jakim położeniu względem pozostałych się on znajduje). Właściwy przycisk zmieniał się z próby na próbę. Pamiętając położenie „właściwego” klawisza względem innych, należało określić, jaka zasada rządzi tymi zmianami. W którejś serii prób może to być – na przykład – zawsze drugi klawisz od lewej. Inne reguły, które przyjmowano kolejno w tym eksperymencie, były takie: 1) klawisz po lewej, 2) klawisz środkowy, 3) trzeci klawisz po prawej stronie, 4) naprzemiennie końcowy klawisz po prawej stronie i końcowy klawisz po lewej – zamiennie, 5) pierwszy klawisz po lewej, licząc od środka, 6) naprzemiennie pierwszy klawisz po lewej i po prawej od środka.
W rzeczywistości materiał dowodowy, przemawiający za tym założeniem, jest bardzo fragmentaryczny i nasuwa wiele wątpliwości. Drażnienie prądem różnych punktów okolic kojarzeniowych powoduje np. zaburzenia mowy. U pacjentów cierpiących na epilepsję (u innych nie!) pod wpływem drażnienia elektrycznego, zwłaszcza miejsc położonych blisko tych punktów, których drażnienie wywołuje drgawki, powstają wrażenia o charakterze halucynacyjnym, a czasami szczegółowe odtworzenie konkretnych zapamiętanych doznań. Na przykład, gdy drażnimy określony punkt kory mózgowej, pacjent może podawać, że słyszy gramofon grający zapamiętaną, a obecnie rozpoznaną przez niego melodię. Za pomocą drażnienia elektrycznego można „puszczać płytę” lub „zatrzymywać” ją (Pcnfield i Jasper, 1954, Penfield, 1958), Wyniki te są interesujące, lecz bardzo trudno jest je zinterpretować. Dlaczego takie zjawiska miałyby występować jedynie u epileptyków? Czy pamięć opisanego doznania rzeczywiście jest zlokalizowana w tym punkcie? Po chirurgicznym usunięciu (co stanowi część operacji mającej na celu wyleczenie epilepsji) miejsca, którego drażnienie uprzednio wywoływało określony efekt, nie można go już oczywiście uzyskać, lecz operacja nie niszczy u badanego zdolności określania tego, co słyszał, gdy poprzednio drażniono to miejsce. Widocznie w całości procesu pamięciowego biorą udział także i inne części mózgu.
W wielu badaniach nad spostrzeganiem kontekstu lub otoczenia wykazano, że zwierzęta uczą się odpowiadać na wzajemne stosunki pomiędzy bodźcami tak dobrze jak na specyficzne bodźce. Jeden z najwcześniejszych i najlepiej znanych takich eksperymentów przeprowadził WOLFGANG KÖHLER, lider szkoły psychologii postaci. On pierwszy pokazał, że kurczak może zostać wyuczony unikania ciemnoszarego kwadratu, a przybliżania się do średnio- szarego kwadratu. Po opanowaniu tej reakcji kurczakowi eksponowano kwadrat o średnim poziomie szarości oraz inny jaśniejszy kwadrat: kurczak wtedy podchodził do jaśniejszego kwadratu. Köhler wykazał, że kurczak może się nauczyć odpowiadać na wzajemny stosunek polegający na tym, że jeden bodziec jest jaśniejszy niż inny.
Wzmocnienie polega na mimowolnej ocenie wykonanych przez siebie czynności. Jest to sprawdzian skuteczności (efektywności) osiągniętych rezultatów. Ciągłe wzmacnianie reakcji ukierunkowuje je i powoduje, że to przede wszystkim one pojawiają się w odpowiedzi na tę samą sytuację bodźcową.
Czytelnik będzie mógł odnieść nasz opis do najsłynniejszych eksperymentów przeprowadzonych przez Pawłowa nad warunkowaniem u psów. Reakcje warunkowe występują także w normalnym uczeniu się ludzi.
Jak widzieliśmy, badana osoba w opisanym eksperymencie osiągnęła pomyślny rezultat dzięki zdolności abstrahowania cech z elementów sytuacji problemowej. Na podstawie tak utworzonych pojęć wysunęła ona hipotezy, z których wyciągnęła wnioski dające się zweryfikować eksperymentalnie. Bez owych pojęć nie mogłyby zrodzić się ani hipotezy, ani wnioski i właściwe eksperymenty. W jaki sposób z materialnej rzeczywistości wyłaniają się zatem teoretyczne pojęcia? Na czym polega ów niezwykły proces dający wgląd w strukturę prawdy o istocie problemu?